اهمّ مباني تفسير قرآن از منظر مفسران شيعه (3)

3.ساختار چند معنايي قرآن
 

درشمار مهم ترين مباني تفسير قرآن از منظر مفسران شيعه، اعتقاد به ساختار چندمعنايي براي همه آيات قرآن است كه بر اين اساس، براي هر آيه پس از گذر از معناي ظاهري، مي بايد به معناي دروني و لايه‌هاي بعدي معاني آيات توجه نمود كه از آن به "بطن"و يا "استعمال لفظ در بيش از يك معني"تعبير مي شود.
واژه "بطن"و برخي از مشتقات آن، گرچه در قرآن بكار رفته است(انعام: 151/حديد:3/لقمان:30/نحل:78)، ولي به معناي مصطلح "باطن آيات"نيست."بطن"در نظر صاحبان لغت، خلاف "ظهر"دانسته شده است.راغب مي گويد:"بطن"در برابر"ظهر"و به معناي امر مخفي و غامض است؛ همچنان كه "ظهر"براي هر امر آشكاري گفته شده است(راغب اصفهاني،[بي تا]، ص49، ذيل مدخل "بطن").در اصطلاح مفسران شيعه، غالباً "بطن"همتاي "تاويل"و در برابر معناي ظاهر آيات دانسته شده است؛ زيرا غالب مفسران شيعه براساس روايت "ظهره تنزيله و بطنه تاويله"(مجلسي، 1403ق، ج89، ص94)تاويل را با باطن آيات يكسان و آ را مرحله‌اي پس از فهم ظاهري آيات مي دانند(ر.ك.به: طوسي،[بي تا]، ج1، ص9 و معرفت، 1427ق، ص10).
علامه طباطبايي نيز معتقد است:باطن همان معاني نهفته در درون معناي ظاهري است؛ خواه يك معنا باشد يا بيشتر، نزديك باشد يا دور(طباطبايي، 1393ق، ج3، ص74).ايشان در جاي ديگر مي فرمايند:ظاهر و باطن هر دو از كلام اراده شده‌اند(طباطبايي، 1372، ص28).
براي بطن معناي ديگر همچون"اسرار و اشارات قرآن"، "مصاديق آيات" و يا "فهم مراد الهي"(زرقاني، 1362ق، ج2، ص68)نيز بيان شده، اما بايد گفت بطن همان "معناي دروني هر آيه"است كه فراتر از مدلول لفظي و ظاهري آيات مي باشد و شامل مدلول دروني كلام، و از نوع مدلول التزامي غير بيّن است (معرفت، 1425ق، ج1، ص31)؛بنابراين هر معناي غير ظاهري، بطن است و داراي مراتب و سيرصعودي و در برابر تنزيل است كه سير نزولي دارد، و اين همان "ساختار چند معنايي"آيات است.

مستندات بطون قرآن
 

براي اثبات وجود بطن در آيات، مي توان از مستنداتي مانند روايات، برخي از آيات و دلايل عقلي كمك گرفت كه به شرح ذيل است:
الف)روايات معصومان(ع):مهم ترين مستندات وجود بطن در آيات، روايات فراواني است كه در مصادر فريقين، به ويژه مصادر روايي شيعه اماميه آمده است؛ مانند:
عن فضيل بن يسار، قال سالت ابا جعفر(ع)عن هذه الرويه:"ما في القرآن آية الّا ولها ظهر و بطن"، فقال:"ظهره تنزيله و بطنه تاويله، منه ما مضي و منه ما لم يكن، يجري كما تجري الشمس و القمر"(صفار، 1404ق، ص196، ح7؛ عياشي،[بي تا]، ج1، ص11، حر عاملي، 1391ق، ج27، ص196؛ مجلسي،1403ق، ج89، ص94و 97 و ج33، ص155).
فضيل مي گويد:از امام باقرباقر(ع)در باره ي اين روايت[نبوي]كه مي فرمايد:"هيچ آيه اي نيست مگر آنكه داراي ظاهر و باطن است"، سوال كردم.حضرت باقر(ع)فرمود:"ظاهر آن، همان تنزيل و باطن آن، تاويل است كه بخشي از آن گذشته و بخشي از آن نيامده است؛ آيات قرآن جريان دارند، آنچنان كه خورشيد و ماه جريان دارند.
روايات فراواني در مصادر شيعه درباره ي بطن قرآن وجود دارند كه بيانگر وجود بطن براي همه ي آيات و يا برخي از آيات قرآن‌‌اند كه در مواردي از آنها براي بطن، مراحلي تا هفت مرحله پيش بيني شده است و برخي از روايات صادره از پيامبر(ص)حكايت از اهتمام ايشان و امام معصوم(ع)بر وجود بطن براي آيات قرآن دارد علاوه بر احاديث معتبر نقل شده در خصوص بطن، شيوه ي عملي معصومان به هنگام تفسير آيات نيز توجه به بطن آيات بوده است (ر.ك.به:بحراني، 1402ق، ج4، ص336/براي آگاهي بيشتر از روايات نقل شده درباره ي بطن قرآن،ر.ك.به:كليني[بي تا]، ج2، ص598، ح2 وج4، ص549 وج1، ص374، ح10/مجلسي، 1403ق، ج2، ص284، ج30، ص40، ج24، ص301 وج89، ص94/شيخ صدوق، 1404ق، ج2، ص458؛ حر عاملي، 1391ق، ج35، ص10 و ج27، ص192/عياشي،[بي تا]، ج1، ص11)
ب)آيات قرآن:از برخي آيات قرآن نيز مي توان وجود بطن را براي آيات پذيرفت:
1.آياتي كه ضرورت تدبر در قرآن را بيان مي كنند (نسا:82).
2.آياتي كه بر تبيان و نور مبين بودن قرآن دلالت دارند(نحل:89).
اين آيات اقتضاي آن را دارند كه علاوه بر ظاهر، محتواي عميق تري نيز داشته باشند، و فراتر از فهم مخاطبان نخستين عصر نزول و ديگران در دوره‌هاي بعد، معاني ديگري را بيان نمايند، از اين رو، غالب مفسران به ويژه "مفسران شيعه اماميه"از گذشته تاكنون بر تفسير باطني آيات اهتمام داشته‌اند (مركز الثقافة و المعارف القرآنية، 1374، ج3، ص77)؛ از آن جمله مي توان به:عياشي در تفسيرش، طبرسي در مجمع البيان، فيض كاشاني در الصافي، علامه طباطبايي در الميزان و آيت الله معرفت در التفسير الاثري الجامع اشاره كرد.علامه طباطبايي در ذيل آيه7 سوره ي آل عمران مي فرمايد:"قرآن داراي مراتبي از معاني است كه به حسب مراتب اهل آن، قابل درك است و ظهر و بطن امري نسبي هستند"(طباطبايي، 1393ق، ج3، ص72).امام خميني نيز در باب تفسير بطني قرآن مي فرمايد:"قرآن مراتب دارد؛ هفت بطن يا هفتاد بطن براي قرآن وجود دارد.از اين بطون تنزل كرده است تا رسيده با جايي كه با ما مي خواهد صحبت كند"(امام خميني، 1375، ص136).
ج)دليل عقلي:هر صاحب خرد و انديشمندي مي تواند بفهمد كه با پذيرش جاودانگي قرآن براي همه ي زمان ها و مكان ها، لازم است به وجود بطون براي آيات باور داشته باشد؛ زيرا از يك سو، وحي آيات قرآن به پايان رسيده و مجموعه ي آنها به نام قرآن جمع آوري شده است و از سوي ديگر، پرسش هاي فراواني با گذشت زمان مطرح مي گردد كه نمي توان از ظاهر آيات، پاسخ آنها را دريافت؛ بنابراين ضروري مي نمايد با كمك بطن قرآن واز طريقي معصومان(ع)و مفسران ژرف انديش به بخشي از معارف دين اسلام، دست يافت.
قلمرو بطون آيات:غالب مفسران شيعه (مركز الثقافة و المعارف القرآنية، 1374، ج3، ص75-111)معتقدند:بطون قرآن به بخشي از قرآن و يا آيات خاصي اختصاص ندارد و شامل همه ي آيات است؛ آنچنان كه در بعضي از روايات نيز، بر وجود بطن براي تمامي آيات قرآن تاكيد شده است؛ مانند روايت "مافي القرآن آية الا ولها ظهر و بطن"(صفار، 1404ق، ص96/عياشي،[بي تا]، ج1،ص11/مجلسي، 1403ق، ج89، ص97)؛ بنابراين طبق عموم ويا اطلاق روايات، بطون براي تمامي آيات متصور است.
گذر از مدلول ظاهر آيات و رسيدن به مدلول فراتر از مدلول ظاهر، در مورد هر آيه‌اي قابل تصور است؛ گرچه دريافت مدلول باطني هر آيه، امر آساني
نباشد.مفسراني نيز كه از بطن قرآن ياد كرده‌اند و آن را امتيازي خاص براي آيات قرآن كريم دانسته اند، براي هر گروه از اين آيات، اعم از آيات قصص، آيات اعتقادي، آيات احكام، آيات آفاقي، آيات انفسي و...معتقد به بطن شده، مواردي از آنها را بيان داشته‌اند.
در مقابل، برخي از پژوهشگران معاصر، مانند آيت الله معرفت بر اين باورند كه بطن يعني داشتن يك مدلول خفي و يك معناي دروني غير از مدلول ظاهري آشكار، براي"آيات الاحكام"وجود ندارد، زيرا رسالت اين آيات بيش از بيان حكمي از احكام نيست و نمي توان با تدّبر و تعمق در درون آنها، معنا و يا معاني ديگري را دريافت(ر.ك.به:معرفت، 1427ق، ص35-36).
راههاي درستيابي به بطون:براي دستيابي به بطون قرآن از دو راه مي توان كمك گرفت:
1.نخستين راه براي رسيدن به معارف دروني و باطني آيات، استمداد از معصومان(ع)است؛ زيرا آنها از معارف ويژه‌اي برخوردارند كه ديگران از آن محروم هستند؛ مانند رواياتي كه امام معصوم(ع)پس از آنكه از ظهر و بطن قرآن ياد مي كند، راسخان در علم و صاحبان تاويل را كه همان صاحبان بطون قرآن هستند، معصومان (ع)مي داند (ر.ك.به :كليني،[بي تا]، ج1، عياشي،[بي تا]، ج1، ص11/حرعاملي، 1391ق، ج18، ص132/مجلسي، 1403ق، ج23، ص199 و 208/ طوسي،1376، ج4، ص132).
2.راه دوم براي دستيابي به بطون آيات، تدّبر در مفاهيم آيات است، و اين به چند شيوه امكان پذير است:
الف)تفسير قرآن به كمك ديگر آيات و بهره‌گيري از سياق(ر.ك.به: طباطبايي، 1393ق، ج1، ص349، ج3، ص31،ج5، ص392، ج6، ص296و ج7، ص77)؛
ب) شهود قلبي و سلوك معنوي(ر.ك.به:امام خميني، 1375، ص62، 73 و78)؛
ج)تنقيح مناط و تقسيم و سبر منطقي(مظفر، 1386، ج1،ص188"حجية القياس")كه در آن، احتمالات ممكن در خصوص صدور حكم و يا كلام بررسي مي شود و هر كدام كه دخالتي در حكم نداشته باشد، الغاء مي گردد تا عاملي كه در حكم مورد نظر نقش دارد، شناخته و ملاك آن كشف گردد.
منبع:فصلنامه شيعه شناسي شماره 28
/ن